Εγκυκλοπαίδειες & Λεξικά

Το «ΓΝΩΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ εννοιών γενικής παιδείας» προέκυψε από τη θεματική κατάταξη (κατά ενότητες εννοιών) δώδεκα χιλιάδων προσωπικών γνωμικών στοχασμών του συγγραφέα, που κυκλοφόρησε σε είκοσι τέσσερα βιβλία (των πεντακοσίων έκαστο), από τα έτη 1967-2003, με τον τίτλο «ΨΗΦΙΔΕΣ ΙΔΕΩΝ». Έκτοτε έως σήμερα το γνωμολογικό λεξικό εμπλουτίστηκε με δύο ακόμη τόμους και το σύνολο των ψηφίδων ανέρχεται πάνω από 25.000.

Το Λεξικό περιέχει έννοιες που αφορούν ψυχολογικά, φιλοσοφικά, αισθητικά, ηθικά, θρησκευτικά, πολιτικά, πολιτισμικά, πρακτικά ζητήματα της καθημερινότητας κ.ά. Όλα αυτά καταγράφονται συνοπτικά, αναλύονται ερμηνευτικά και σχολιάζονται κριτικά, χωρίς δογματική ή ιδεολογική δέσμευση, αφού – κατά τη ρήση του Ρήγα – «όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Έτσι προσφέρει βοήθεια στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, στη διεύρυνση του πνευματικού ορίζοντα, στην απομυθοποίηση πολλών μεσαιωνικών φαντασιώσεων (που επιζούν ακόμα) ή διανοητικών αυθαιρεσιών, που εναντιώνται στην ανθρωποκεντρική ηθική. Ο γνωμικός λόγος είναι μαζί και δοκιμιακός λόγος.

Ο επαρκής αναγνώστης του Λεξικού, διαπιστώνει ότι κάθε ΛΕΞΗ ελληνική ισοδυναμεί με ένα ΔΟΚΙΜΙΟ, αν αναλυθεί και ερμηνευθεί ετυμολογικά και φιλολογικά, εξετασθεί και σχολιασθεί ιστορικά και φιλοσοφικά. Ο Αντισθένης επισημαίνει: «Αρχή παιδεύσεως: η των ονομάτων επίσκεψις». Οι περισσότερες γλώσσες σε μαθαίνουν πώς να συνδιαλέγεσαι – η ελληνική σε μαθαίνει πώς να σκέπτεσαι. Και ο εσωτερικός λόγος, ο στοχασμός, εξωτερικεύεται με όλα τα γνωρίσματα ενός ελληνικού Λόγου, που είναι: η σαφήνεια, η συντομία, η κυριολεξία, η ακριβολογία της διατύπωσης και το νοηματικό βάθος.

Η ευσύνοπτη και γνωμολογική διατύπωση των εννοιών, ανήκει στο είδος του «γνωμικού ή επιγραμματικού λόγου», που είναι κράμα φιλοσοφικό και λογοτεχνικό. Διακρίνεται για τη λακωνική συντομία του, την κυριολεξία της διατύπωσης, τη σαφήνεια του νοήματος, την ευθυβολία του στόχου και την ιδιότητά του να προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις και προεκτάσεις στη σκέψη του αναγνώστη. Άλλωστε κάθε ιδέα έχει τόσες αποχρώσεις όσες και οι άνθρωποι, που ερευνούν από τη δική τους οπτική, την πολυεδρικότητά της. Έτσι οικοδομείται και η αλήθεια. Ο Άγγελος Τερζάκης είχε επισημάνει: «Μόνον ο στοχασμός που γεννάει στοχασμό είναι ενάρετος. Ο στοχασμός ο δίχως απογόνους λέγεται δόγμα». Και ο Κ. Τσάτσος (σοφός σκαπανέας του γνωμικού λόγου) έγραψε: «Ο αφορισμός είναι ένα ιδιαίτερο είδος σκέψης, που διαπλάσσει κι ένα ιδιαίτερο είδος έκφρασης. Όπως η σπίθα είναι ένα ιδιαίτερο είδος φωτιάς».

Το Γνωμολογικό Λεξικό συνδυάζει την ανάλυση και την κριτική των ιδεών και εννοιών, τις οποίες χρησιμοποιεί τόσο ο κοινός άνθρωπος μέσης παιδείας, όσο κι ένας άλλος με μεγαλύτερη μόρφωση και ενδιαφέροντα ή κάποιος συγγραφέας. Έτσι, γίνεται ένα χρηστικό βοήθημα για ένα πλήθος μελετητών: σπουδαστών, διδασκάλων, διανοούμενων, επιστημόνων, δημοσιογράφων, συγγραφέων, ομιλητών κ.ά.

Μερικά θέματα αυτού του Λεξικού συνοδεύονται και από γνώμες άλλων συγγραφέων, ώστε ο προσωπικός στοχασμός ν’ αποκτά μια ευρύτερη κοινωνική διάσταση και μεγαλύτερη εγκυρότητα.

Τελικά, ο απώτερος στόχος αυτού του Λεξικού (όπως και κάθε βιβλίου) είναι η πνευματική ωφελιμότητα – όπως ακριβώς το είχε προσδιορίσει ο Shakespeare: «Στον λόγο γενικά, ψυχή της εξυπνάδας είναι η συντομία∙ και άριστο βιβλίο είναι εκείνο που το ανοίγουμε με λαχτάρα και το κλείνουμε με κέρδος…». Έτσι που αυτό το Λεξικό να χρησιμεύσει ως εγκόλπιο παιδείας, καλλιέργειας, ελευθεροφροσύνης και επίλυσης πολλών ιδεολογικών και ψυχολογικών προβλημάτων.

Από τη θέση αυτή θέλω να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στους φίλους συγγραφείς Μαρία Κώνστα και Άρη Βελισσαρίου, για την πολύ σημαντική και επισταμένη βοήθειά τους, στην εργώδη έκδοση αυτού του βιβλίου.
Ιάσων Ευαγγέλου

Ο θάνατος του Αυστριακού στοχαστή και μύστη Rudolf Steiner τον Μάρτιο του 1925, έδωσε τέλος σε μια εξαιρετικά σημαντική πορεία έντονων και ποικίλων διανοητικών και πνευματικών δραστηριοτήτων, των οποίων η επιρροή έχει ήδη διαπεράσει το σύγχρονο πολιτισμό. Ο R. Steiner πέρασε αρκετά χρόνια μελετώντας φιλοσοφία, θετικές επιστήμες, λογοτεχνία και τέχνες. Παράλληλα, είχε προσφέρει έναν όγκο σημαντικής γνώσης διεισδυτικού, φιλοσοφικού και πνευματικού χαρακτήρα. Οι σκέψεις του εφαρμόστηκαν αποτελεσματικά στη δημιουργία ενός νέου είδους αρχιτεκτονικής, ενός νέου είδους θεραπευτικής μεθόδου, ριζοσπαστικών νέων αντιλήψεων και μεθόδων στον τομέα της γεωργίας, ριζικά νέες και ελκυστικές ιδέες σχετικά με την κοινωνική τάξη καθώς και ένα σχολείο που αριθμεί χιλιάδες μαθητές και βασίζεται σε μια νέα και εντελώς διαφορετική κατεύθυνση από εκείνη του σύγχρονου παιδαγωγικού συστήματος. Αυτές οι απτές εκφράσεις της ιδιοφυΐας του Rudolf Steiner στους τομείς της ιατρικής, της τέχνης, της εκπαίδευσης, της γεωργίας και της κοινωνικής τάξης, καθίστανται ακόμη πιο εντυπωσιακές, εάν τις εντοπίσουμε στο «έδαφος» που αναπτύχθηκαν – στη βαθιά πνευματική του φιλοσοφία.
Ο Steiner ανέπτυξε τη φιλοσοφία του σε δεκάδες βιβλία και πολλές χιλιάδες διαλέξεις. Η διδασκαλία του περιέχει δεκάδες νέες έννοιες και ιδέες και ως εκ τούτου αναγκάστηκε να δημιουργήσει το δικό του λεξιλόγιο. Αυτό το επίτομο εγκυκλοπαιδικό λεξικό περιέχει συνοπτικούς ορισμούς πολλών όρων και εννοιών από την κοσμοθεωρία του Steiner, από τους πιο απλούς έως τους πιο σύνθετους και ασαφείς.
Το λεξικό αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως οδηγός αναφοράς, αλλά και ως πυξίδα στον πολυδιάστατο κόσμο των πνευματικών ιδεών και εννοιών του Rudolf Steiner. Από μια άλλη οπτική γωνία η ανθρωποσοφία μπορεί να θεωρηθεί ως μια νέα γλώσσα – μια γλώσσα που μπορεί να μας οδηγήσει στον κόσμο του πνεύματος.